Gospodo narodni poslanici, poštovana gospođo ministarko, ovaj zakonski predlog o sedištima sudova može slobodno u Ginisovu knjigu rekorda, što se tiče brojnosti amandmana. Ni manjeg zakonskog predloga, ni više amandmana.
Prethodnih dana smo se naslušali priča opozicije i pozicije da ovaj zakonski predlog ne valja i da ga treba, jednostavno, povući iz dalje skupštinske procedure. Situacijom su nezadovoljni poslanici Srema, Bačke, Banata, Mačve i svih regiona Srbije. Najviše zabrinjava narušena tradicija ravnomernog teritorijalnog rasporeda opštinskih i okružnih sudova. Sada su to nekakvi osnovni i viši sudovi. U načelnoj raspravi, kritikovao sam ovu nedovršenost mreže osnovnih i viših sudova. Pohvalio sam uspostavljanje apelacionih sudova, a time i neophodne trostepenosti sudova.
Nova terminologija u nazivu sudova pojavljuje se prvi put u istoriji srpskog sudstva. Kao što sam rekao, pominju se osnovni sudovi i viši sudovi. Sudovi, dakle, nemaju konkretno ime prema teritoriji za koju su nadležni, već im se daje naziv prema hijerarhiji na lestvici sudova po značaju. Imam utisak da je ovo nekakvo eksperimentisanje sa sudovima, da je ovo eksperimentalna mreža sudova, kao da su ovo relikti samoupravnog socijalizma, kada su uvođeni nazivi za institucije kakvi nikada u prošlosti nisu postojali.
Dakle, u Predlogu zakona brišu se tradicionalni nazivi za niže i više sudove, opštinske i okružne, koji su uvreženi u narodu i koji predstavljaju pravnu administrativnu tradiciju srpske države. Ta tradicija je uspostavljena već u ustaničkim vremenima, kada se, 1807. godine, krenulo s magistratima, kao prvostepenim sudovima, i Velikim sudom, 1811. godine, koji je bio drugostepena sudska instanca.
Od 1817. godine, pominje se Beogradski sud, ili Beogradski magistrat, kao prvostepeni.
Prvi nahijski sud bio je Sovjet požarevački, osnovan 1821. godine, i to je preteča okružnih sudova. Godine 1823, knjaz Miloš je Kragujevački narodni sud podigao na stepen višeg suda, pod nazivom – opštenarodni, koji je vršio drugostepenu funkciju. Već je Ustav Knjaževstva Srbije iz 1838. godine, tzv. Turski ustav, predvideo formiranje primeriteljnih sudova, odnosno seoskih sudova, danas bi se reklo – opštinskih, prvostepenih i apelacionih sudova.
Već od tog vremena se stvara srpska sudska tradicija, koja se održala do današnjeg dana.
U postustavnoj fazi, u Kneževini Srbiji počeli su da se donose upravni sudski zakoni. Prema tadašnjim zapadnoevropskim uzorima, svaki sud u Srbiji dobio je poseban sudski zakon. Već 1839. godine, donesen je zakon o ustrojeniju državnog saveta, zapravo, upravnog suda. Godine 1840, doneseni su zakoni o ustrojeniju sudova okružnih, zakon o ustrojeniju apelacionog suda. Zakon o Vrhovnom sudu je donesen je 1846. godine.
Kako se ministar ekonomije pohvalila da je novi predlog budžeta urađen prema najboljim tradicijama Kraljevine Srbije, ja se opet pozivam na najbolju sudsku tradiciju Kneževine, odnosno Kraljevine Srbije. Današnji zakonopisci treba da se ugledaju na proverenu tradiciju Kraljevine Srbije.
Zakon o sudovima iz 1865. godine potvrdio je navedenu trostepenu mrežu sudova, uspostavljenu u periodu Obrenovića i ustavobranitelja. Interesantno je istaći da je ovaj zakon o sudovima iz 1865. ostao na snazi sve do 1929. godine.
Ustav iz 1877. godine potvrdio je trostepenost sudova i punu sudsku nezavisnost. U Srbiji su i dalje postojali prvostepeni okružni sudovi, apelacioni, kasacioni sud. U Kraljevini Jugoslaviji, mreža sudova ostala je, uglavnom, nepromenjena. Po prvom zakonu o sudovima iz 1929. godine, sudsku funkciju vršili su sreski, umesto opštinskih, zatim okružni, kao prvostepeni, apelacioni i kasacioni sud. Pored ovih redovnih sudova, postojao je trgovački sud, koji je sad ukinut, nažalost.
U socijalističkoj Jugoslaviji, Zakonom o sudovima iz avgusta 1945. godine predviđeno je formiranje sreskih, okružnih i vrhovnih sudova federalnih jedinica. Prethodno su, rešenjem od 13. avgusta 1945. godine, nažalost, ukinuti apelacioni i kasacioni sudovi Kraljevine Jugoslavije, kao i Državni savet, odnosno Upravni sud.
Prema zakonu o sudovima iz 1963. godine, sudove su delili na opštinske, umesto sreskih, okružne i vrhovne sudove. Prema zakonu o sudovima Republike Srbije iz 1974. godine, funkciju redovnih sudova vršili su opštinski i okružni sudovi i Vrhovni sud Srbije.
Prema zakonu o sudovima iz 1991, predviđeni su sudovi opšte nadležnosti, opštinski, okružni i Vrhovni sud Srbije. Zakonom iz 2001, predviđeno je osnivanje sudova opšte nadležnosti, opštinski, okružni, apelacioni, Vrhovni sud i posebni sudovi.
Prva petooktobarska vlada, o kojoj, inače, srpski radikali nemaju pozitivno mišljenje, donela je Zakon o sudovima, u novembru 2001. godine, koji je mnogo sistematičniji, pregledniji, jednostavniji od ovih predloga zakona koji su pred nama.
U ovom mom istorijskom pregledu mreže sudova, jasno je izražena tradicija srpskog sudstva, koja je do 1945. bila trostepena. Grubo rečeno, postojali su opštinski, okružni – prvostepeni, apelacioni kao drugostepeni, kasacioni kao sud trećeg stepena.
Kroz istoriju Srbije i Jugoslavije, može se reći da je pokrivenost teritorije sudovima bila dobro i ravnomerno raspoređena. Kneževina Srbija, ili današnja uža Srbija, imala je na stotine primeritelnih, odnosno seoskih sudova, koji su prerasli u opštinske. Kako ističe istoričar Ljušić, Srbija je bila preplavljena brojnošću primeritelnih sudova, svaka opština imala je po jedan sud, on navodi 1.251. Pošto je to neverovatna cifra, možda je štamparska greška, ali da ih je i 125, to je za malu Srbiju veliki broj sudova. Iz toga se može zaključiti da je Srbija bila dobro pokrivena mrežom sudova.
Kako ističe hroničar tog vremena, dakle, to je vreme 1840-1850. godina, tadašnje vlasti su nastojale da se za svaki sud obezbede sudnice, zatvor, krst, jevanđelje, propisi o sudu i Ustav iz 1838. godine. Svaki okrug, prema zakonu iz 1840. godine, imao je po jedan okružni sud. Beograd je od 1841. godine imao, čak, dva okružna suda, beogradski i okružni sud koji je obuhvatao i teritoriju Umke, Mladenovca, Lazarevca i Grocke, a taj drugi okružni sud beogradski zvao se i seljački sud.
U pretkumanovskoj Srbiji, u vreme stvaranja Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, bilo je, čak, 38 prvostepenih sudova, 19 u oblastima prisajedinjenim posle balkanskih ratova, znači, u Makedoniji i na Kosmetu.
Zakonom iz 1946. godine, propisano je postojanje 16 okružnih sudova u užoj Srbiji, šest u Vojvodini, na Kosmetu – četiri. Prema zakonu iz 1966. godine, bilo je 146 opštinskih sudova i 26 okružnih, dakle, mnogo više nego danas. Prema zakonu iz 1974. godine, bilo je 19 okružnih, 94 opštinska suda u užoj Srbiji, i, prema zakonu iz 1991. godine, bilo je 138 opštinskih i 30 okružnih sudova u celoj Srbiji, a danas je taj broj, nažalost, po ovom predlogu, sveden na 36 opštinskih i 26 okružnih.
Dakle, današnji predlog zakona nema potrebnu pokrivenost teritorije Srbije sudovima. Nema sudova – nema pravde.
Po mom mišljenju, Srbija bi trebalo da u potpunosti sačuva svoju bogatu pravosudnu tradiciju, da čuva sudske institucije koje su ranije utemeljene, naročito mrežu opštinskih i okružnih sudova koja treba ravnomerno da pokriva teritoriju Srbije.
Što se tiče udaljenosti sudova, mnogi su o tome govorili, sudovi moraju biti pristupačni građanima Srbije. Ako ostane ovakva mreža osnovnih i viših sudova, izazvaće se nezadovoljstvo kod građana, izazvaće se i nezadovoljstvo u državi, surevnjivost će postojati i između regija. Dakle, neće svi biti zadovoljni.
Zbog toga, predlažem da se ovaj predlog zakona o sedištima sudova povuče iz dalje skupštinske procedure i da se doradi, a isto se odnosi i na Predlog zakona o sudovima. Hvala.