Poštovana predsedavajuća, poštovane kolege narodni poslanici, ja bih želela da se osvrnem na Zakon o arhivskoj građi i arhivima. To bi bio nekako moja osvrt.
Arhivska građa kao kulturno dobro ima prvorazredni značaj da autentično svedoči o delovanju u životu i radu njenih stvaralaca, državnih organa, privrednih i kulturnih subjekata, znamenitih ličnosti, kao i političkim, društveno-ekonomskim i kulturno-istorijskim prilikama.
Želim da se osvrnem, pre svega, na arhive u Vojvodini. Na teritoriji AP Vojvodine najstariji je Arhiv Vojvodine, koji je osnovan 1926. godine i bio je druga ustanova te vrste, pored državne arhive u Beogradu, današnjeg Arhiva Srbije. Osnovan je radi prikupljanja arhivske građe bivših županija sa područja današnje Vojvodine, to je bačko-bodroške, torontalske i tamiške, a koje datiraju od perioda od kraja 17. veka do 1918. godine.
Danas Arhiv Vojvodine čuva oko devet hiljada dužnih metara arhivske građe, a koje sačinjava građa kako bivših država koje su postojale na teritoriji današnje Vojvodine, to je bila Habzburška monarhija, pa onda Austrougarska, zatim Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca i na kraju Jugoslavija, tako i ustanova organa vlasti nastalih od Drugog svetskog rata do danas.
Pored Arhiva Vojvodine, zaštitu arhivske građe u Vojvodini obavljaju arhivi u Novom Sadu, Sremskoj Mitrovici, Zrenjaninu, Pančevu, Subotici, Somboru, Kikindi, Senti i Beloj crkvi. Ukupna količina arhivske građe koja se čuva u ovim arhivima je preko 50 hiljada dužnih metara. Građa datira krajem i sredinom 19. veka i pisana je jezicima administracije, latinskim, nemačkim, mađarskim i srpskim.
Na ovaj zakon, koji je danas na raspravi, čekalo se od 1994. godine, kada je donet Zakon o kulturnim dobrima. Za razliku od zaštite drugih vrsta kulturnih dobara, zaštita arhivske građe mora da prati društveno-političke promene. Iz tog razloga, od 1994. godine do danas, kao posledica privatizacije i, nažalost, događanja iz perioda devedesetih godina, propadanje privrednih subjekata, bespovratno je nestala arhivska građa nastala u socijalističkom periodu.
Izazovi elektronskog poslovanja i digitalizacije u kulturi nisu imali uporišta u postojećem zakonu, iako je bila obaveza države da se i u pogledu zaštite arhivske građe usaglasi sa evropskim pravnim okvirom.
Odlaganje donošenja ovog zakona nagomilalo je još više problema za koje predlog zakona, po našem mišljenju, ne nudi rešenja. Prvenstveno se misli na obezbeđivanje prostora za smeštaj arhivske građe, što je jedan od gorućih problema.
Položaj Arhiva Vojvodine, kao matičnog arhiva za teritoriju AP Vojvodine datira od prvih zakona koji su regulisali položaj arhiva i zaštite arhivske građe.
Uloga i značaj Arhiva Vojvodine ogleda se u unapređenju stručnog rada, praćenju stanja arhivske delatnosti i ustanova u Vojvodini, organizovanju stručnih ispita za zaposlene i arhivima na teritoriji AP Vojvodine, ali i razvijenoj izdavačkoj delatnosti.
Finansiranjem od strane pokrajinske zajednice kulture i nekadašnjih SIZ-ova za kulturu Vojvodine, Arhivu Vojvodine je obezbeđen smeštaj u adaptiranoj zgradi zatvora, gde se i danas nalazi. Permanentno je vršeno istraživanje arhivske građe koja se čuva u arhivima u inostranstvu sedamdesetih i osamdesetih godina 20. veka, u Mađarskoj, Čehoslovačkoj, Rusiji i Rumuniji. Arhiv je redovno mikrofilmovao građu koju čuva, kao i građu koja se čuva u drugim arhivima, a koja se odnosi na istoriju Vojvodine.
Autonomna pokrajina Vojvodina, preko nadležnog organa za poslove kulture, preuzela je osnivačka prava i obaveze nad Arhivom Vojvodine, osnovanom radi prikupljanja zaštite i čuvanja arhivske građe i registraturskog materijala organa i organizacija, odnosno ustanova AP Vojvodine od 2002. godine, po stupanju na snagu Zakona o utvrđivanju određenih nadležnosti AP Vojvodine.
Od tada se kontinuirano nastoji da se u skladu sa mogućnostima pokrajinskog budžeta unapređuju uslovi rada u ovoj ustanovi, servisiraju sve zakonske obaveze, vrši stručno usavršavanje zaposlenih i uvećava broj zaposlenih shodno potrebama razvoja ustanove, uvećavaju sredstva za realizaciju programa ustanove, osavremenjuje rad unapređenjem uslova za rad zaposlenih i nabavkom nove opreme i obezbeđuje proširenje međuinstitucionalne saradnje Arhiva Vojvodine sa srodnim ustanovama u zemlji i u regionu.
Arhiv Vojvodine u kontinuitetu sprovodi stručni nadzor nad mrežom javnih arhiva u AP, tj. devet gradskih i međuopštinskih arhiva.
O stručnom nadzoru redovno se podnosi sumarni izveštaj Arhivu Srbije, kao centralnoj arhivskoj ustanovi i Pokrajinskom sekretarijatu za kulturu, javno informisanje i odnose sa verskim zajednicama, a navedeni izveštaji se i javno prezentiraju svim arhivima u AP Vojvodini, medijima i dostavljaju jedinicama lokalne samouprave kao osnivačima lokalnih arhiva.
U Arhivu Vojvodine od 2003. godine u okviru matičnih funkcija organizuje se i sprovodi polaganje stručnog ispita za zaposlene u arhivima AP Vojvodine.
Pokrajinski sekretarijat za kulturu podržao je inicijativu Arhiva Vojvodine za formiranje konzervatorsko-restauratorske laboratorije, koja je zvanično počela sa radom 2016. godine, a što je posebno značajno jer je to pored laboratorije koje poseduju Biblioteka Matice srpske i Muzej Vojvodine i jedina laboratorija koja vrši konzervaciju i restauraciju kulturnih dobara na teritoriji AP Vojvodine.
Sredstvima AP Vojvodine obezbeđena je adaptacija bivše kasarne u Senti za potrebe smeštaja Istorijskog arhiva Sente. Autonomna pokrajina Vojvodina je finansijskim sredstvima pomagala osposobljavanje poslovnog prostora Arhiva Bela crkva, Kikinda i Sombor za potrebe arhivske delatnosti.
Ono što je problem u ovom zakonu, prema odredbama ovog zakona, nadležnosti se prenose na Republiku, odnosno ove odredbe zakona nisu poštovale nadležnosti AP Vojvodine u oblasti kulture, osim kod osnivačkih prava prema Arhivu Vojvodine, tj. Arhiv Vojvodine ostao je u nadležnosti AP Vojvodine. Svi ostali arhivi su prešli po predlogu ovog zakona u nadležnost Republike.
Odredbama Predloga zakona predviđa se da osnivačka prava nad arhivima vrši Republika i postavljamo pitanje – da li je ova vrsta centralizacije adekvatna da odgovori zahtevima koje postavlja zakon u pogledu digitalizacije i mikrofilmovanja? Da li postoji plan Vlade Republike Srbije za spremanje i osposobljavanje zaposlenih za obavljanje ovih poslova, s obzirom da je utvrđen rok od 10 godina za mikrofilmovanje celokupne arhivske građe? Arhivi su bili dužni da utvrde prioritete za digitalizaciju.
Posebno želim da istaknem i da podržim amandman koji je podneo kolega Žarko Mićin kada se radi o Arhivu grada Novog Sada, jer je ovaj arhiv posebno značajan za sam grad, jer obuhvata građu iz perioda od 1748. godine do 2016. godine. U ovom arhivu se čuvaju dokumenti, odnosno nalaze dokumenti o razvoju grada i okoline, kao i pojedinih organa i organizacija, pravnih i fizičkih lica.
Grad Novi Sad je upravo, prepoznajući ovaj značaj, ovu potrebu, zajedno sa Pokrajinom investirao u izgradnju objekta, odnosno zgrade najsavremenije za smeštaj arhivske građe. Nažalost, ovim zakonom sada su oduzeta ta osnivačka prava i sve prelazi u ruke Republike, kao da u lokalu prosto nemate ljude koji će brinuti o onoj građi i o onom materijalu koji se prikuplja na teritoriji toga grada, odnosno te opštine.
Zakon sadrži takođe i jednu diskriminatorsku odredbu, jer predviđa da recimo doktori istorijskih nauka ne moraju da polažu stručni ispit, a analizom doktorskih studija istorije na univerzitetima u Srbiji dosadašnjih nižih nivoa studija, kao i dosadašnjeg programa za polaganje stručnog ispita došlo se do zaključka da se oni ne podudaraju.
Želim da postavim pitanje – zašto se u prelaznim odredbama stidljivo nagoveštava da privatizovana preduzeća mogu sadržati arhivsku građu ako im je potrebna u daljem radu godinu dana, odnosno do momenta kada arhivi budu u mogućnosti da je preduzmu? Da li to znači da možemo očekivati da arhivi preuzmu arhivsku građu NIS-a, fabrike cementa „Beočin“, Aerodroma „Beograd“ i drugih privatizovanih preduzeća, a do momenta privatizacije preduzeća, a do momenta privatizacije da li je opšti interes Republike Srbije da se građa u državnoj i društvenoj svojini preuzme odmah?
Znači, ono što bi moglo da se sumira, možda je ovo jezik većini nerazuman, odnosno nerazumljiv, ali intencija celog zakona da se sve opet centralizuje po modelu iz mnogih drugih oblasti nije dobra i prosto smatramo da se nešto na tom planu mora promeniti, da ovako kako je sada ne može da bude prihvatljivo, pogotovo što recimo na teritoriji AP Vojvodine imate i nacionalne manjine, pa treba pružiti mogućnosti nacionalnim zajednicama da brinu o svojim arhivima, ako pogotovo mogu da obezbede i sredstva da se ti arhivi uspostave, odnosno da se održavaju i da se ta građa koja beleži postojanje nekakve nacionalne zajednice na nekom mestu, na nekoj teritoriji da se to sačuva, da se ne dogodi da se prosto zagubi, da se o tome ne brine, jer je neophodno da ostavimo trag za sobom.
Nažalost, teritorija Vojvodine i uopšte cela Srbija stalno beleži pad broja stanovnika. Bojim se da ako ovako nastavimo da brinemo i svojoj arhivskoj građi, odnosno i o svojoj istoriji koju smo ostavili za sobom da ćemo doći u situaciju da iza nas ne ostane ni zabeleženi pisani trag. Zato mislim da nije dobra ovakva centralizacija, da nije dobro da se oduzmu osnivačka prava i uopšte mogućnost brige o arhivima samo u ruke Republike, a pogotovo kada su u pitanju odobrenja za sredstva, donatorska sredstva i tome slično. Koliko vidim, po zakonu će se odobrenja, odnosno saglasnost za neke od tih donatorskih sredstava i investiranja ići pre svega u ruke Republike pa onda odlučivati o tome da li koji arhiv kada je u pitanju neki od opštinskih može da investira u neke svoje aktivnosti i obnovu svoga rada. Hvala lepo.